Üç emperyalist güç var, ABD, Rusya ve Çin. Bunların dünya hayrına ortak bir emel etrafında birleşme imkanı yok. Bu yüzden dehşet istikrarı devam edecek.

Soğuk Savaş periyodundan bu yana dünya, nükleer savaş tehlikesine en yakın durumdadır. Bu türlü topyekün bir nükleer savaşta hiçbir ülkenin savunması yok.

Türkiye, Rusya’nın birinci gayelerinden biridir. İncirlik’teki nükleer füzeleri havalanmadan vurabilmek ister. Ayrıyeten, ABD yahut Rusya İstanbul ve Çanakkale boğazlarını işlemez hale getirmek ister. Boğazlar 1. Dünya Savaşı’nın mukadderatını belirledi. Tekrar birebiri olacaktır.

Atom bombasının yapılış sürecini anlatan Oppenheimer, beyaz perdenin yolunu unutanların dahi yıllar sonra sinemaya gitmesini sağladı ve dünya ile birlikte Türkiye’nin de gündemine oturdu. Herkesin konuştuğu, yazıp çizdiği sinemanın tesiriyle biz de 1 Eylül Dünya Barış Günü’nden çabucak evvel atomun gücünün özgür bırakılmasıyla başlayan değişimi, bilimsel ihtilallerin insanlık üzerindeki tesirini ve bilim insanlarının rolünü Prof Dr Bekir Karaoğlu ile konuştuk.

• Filmi nasıl buldunuz?

Yönetmenin eforunu takdir ettim. Mevzu atom bombasının yapılışı ve Oppenheimer üzere çok istikametli ve karmaşık bir kişiliği anlatmak olunca, bunun 3 saate sığdırılması çok zordur. Direktör elinden geleni yapmış. Ama, doğrusal bir anlatım yerine sık sık geriye dönüşler kullandığı için seyircinin tam anlayabilmesini zorlaştırmış.

‘OPPENHEIMER PİŞMANLIK DUYMADI’

Beğenmedim, zira kimi tarihî gerçekleri çarpıtıyor. Birkaçını sayayım. Sinemada Oppenheimer’ın bombanın Japonya’ya atılmasından sonra Los Alamos’taki kutlama sırasında ve Lider Truman’la görüşmesinde pişmanlık duyduğu gösteriliyor. Bu yanlışsız değil, Oppenheimer asla pişmanlık duymadı. 1960’ta Japonya’yı ziyaret ettiğinde gazeteciler sordu: “Hiroşima ve Nagazaki’yi ziyaret edecek misiniz?” Karşılığı: “Gezi planımızda orası yok”.

‘YALAN PROPAGANDA’

• Siz Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nde (MIT) Nükleer Fizik alanında doktora yaptınız. Atom bombasının yapıldığı Manhattan Projesi’nde yer alan bilim insanlarından dersler aldınız. O periyotlu ilgili neler anlattılar?

Los Alamos’ta nükleer bomba imalinde çalışan üç hocam oldu: Bunlardan Weissskopf üstelik Los Alamos’un birinci belediye başkanlığını yaptı. Philip Morrison bomba atıldıktan sonra tahribatı ölçmek üzere Japonya’ya giden birinci takımdaydı. Başkası Harry Kendall. Bunların üçü de verdikleri konferanslarda yeri geldikçe Almanya’nın nükleer bomba yaptığı konusunda ikna edildiklerini, ancak bunun gerçek olmadığını anlayınca pişmanlık duyduklarını lisana getirmişlerdi.

‘HOLLYWOOD SEBEPSİZ SİNEMA YAPMAZ’

• Tam da Rusya’nın nükleer silah kullanımını gündeme getirdiği bir ortamda bu türlü bir sinemanın yapılmasını nasıl değerlendiriyorsunuz?

Bence Ukrayna savaşının sinemanın imaliyle bir alakası yok. Sebep daha derinde. Oppenheimer üzere pişmanlık duymamış bir adamı 70 sene sonra rehabilite etme eforu neden? Hollywood hiçbir sineması sebepsiz yapmaz. Batı medeniyeti ve kültürünü yüceltme ve dünyaya örnek gösterme uğraşını misyon edinmiştir, bunu periyodik olarak tekrar eder. Mesela sinemada bombanın Japonya’daki feci imajları yok. Neden? Zira onları gösterseydi, seyircilerin aklına Batı medeniyetinin dünyanın her yerine savaş ve yıkım götürdüğü, pek de o denli özenilecek bir medeniyet olmadığı fikri gelebilirdi.

‘DÜNYAYI BAŞLARINA YIKARIM’ DÜŞÜNCESİ

• Atom bombasının yapılmasının daha büyük savaşların çıkmasına mahzur olduğu savı sizce hakikat mu?

Kısmen gerçek ancak eksik. Hakikat, zira artık 1. ve 2. Dünya Savaşları çapında global çatışmalar olmuyor, onun yerine vekalet savaşları var. Kore, Vietnam, Afganistan, İran-Irak, Pakistan-Hindistan vs. ve son olarak Rusya-Ukrayna savaşları… Ülkeler artık gerilerindeki nükleer güce güvenerek daha fütursuzca konvansiyonel savaş açabiliyorlar, “Bana bir şey olursa, Dünya’yı başlarına yıkarım,” diye düşünüyorlar.

• Nükleer silahların memleketler arası krizlerin çözülme biçimleri üzerinde ne üzere tesiri oldu?

Bence pek bir tesiri olmadı. Aklıma yalnızca Küba krizi geliyor. 1962’de Rusya Orta Amerika’daki Küba’ya nükleer başlıklı füzeler yerleştirmek istediğinde ABD ‘Yoldaki füze yüklü Rus gemileri falanca çizgiyi geçtiğinde vuracağım’ diye ültimatom vermişti. Ben o vakit ortaokuldaydım ve dünya bir hafta nefesini tuttu. Sonunda Rus gemileri yarı yoldan döndü ve karşılığında Türkiye’nin Karadeniz kıyılarındaki ABD füze rampaları kaldırıldı. Bugün dünyada üç emperyalist güç var: ABD, Rusya ve Çin. Bunların dünya hayrına ortak bir hedef etrafında birleşme imkanı yok. Tahminen uzaydan bir tehdit gelirse bu mümkün olur. Bu yüzden bu dehşet istikrarı devam edecek.

‘AKILDAN UZAK DENGE’

• Dünyadaki nükleer silah istikrarı için yorumunuz ne olur?

Akıl ve hakkaniyetten uzak bir istikrar var. Nükleer silahlara evvelden sahip olan 5 ülke ki bunlar tıpkı vakitte BM Güvenlik kurulu daimi üyeleri ABD, Rusya, Çin, İngiltere ve Fransa. Bu beş ülke 1970’te bir ortaya gelip Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması (NPT) diye bir şey imzaladılar. Yani “Bizim sahip olmamız çok olağan ancak bundan sonra sahip olmak isteyenlerle uğraş edeceğiz” dediler. Daha sonra öteki birtakım ülkeler “korsan” bir biçimde nükleer bombaya sahip oldular: Hindistan, Pakistan, Kuzey Kore, İsrail. Son ülkeye ABD. kendi eliyle art kapıdan verdi. Bu türlü bir nizamın kalıcı ve inançlı olması mümkün mü? Buna gülerler. Her ülke beka sorununu çözebileceği bir pozisyona gelmek ister. Gerçekten İran, kelamda nükleer güç için giriştiği projede, ürettiği saflaştırılmış uranyum ölçüsünü bomba yapacak düzeye getirmek üzeredir.

• Nükleer silahlanma yarışının global güvenlik için potansiyel tehditleri ve nükleer silahsızlanma mutabakatlarının bu tehditleri azaltmadaki rolleri nedir?

Şu anda Soğuk Savaş devrinden bu yana dünya, nükleer savaş tehlikesine en yakın durumdadır. Bilim adamlarının internette görülebilen bir Kıyamet Duvar Saati var. Bu yıl 90 saniye kaldığını gösteriyor. Ukrayna savaşı sırasında Rusya, müttefiki Beyaz Rusya’ya taktik nükleer silahlar yerleştireceğini beyan etti. Ayrıyeten, ABD ve Rusya ortasında periyodik olarak uzatılan Stratejik Silahları Azaltma Antlaşması (START) sayesinde bu iki ülkenin nükleer başlık sayıları 20 binlerden 4-5 bine indirilebilmişti. Ancak, 2026’da sona erecek olan antlaşmanın uzatılacağına dair hiçbir çalışma yok, 2015’ten beri de pandemi yüzünden “yerinde teftiş” kuralı çalışmıyor. Bu aksiliklere ilaveten, yeni bir tehlike olarak siber taarruz ihtimali ortaya çıktı. Özet olarak, bu türlü topyekün bir nükleer savaşta hiçbir ülkenin savunması yok.

• ‘Dünya, nükleer savaş tehlikesine en yakın durumdadır’ diyorsunuz. Nükleer Kış teorisine de bakarak, bir nükleer savaşta olabilecek en makûs senaryo nedir?

Şimdiye kadar nükleer savaş olmadı. Ayrıyeten, ülkeler nükleer savaş planlarını yayınlamazlar. Bu yüzden kesin bilgi olmadan yapılan fecî varsayımlar var. Bilhassa büyük kentlerin, yalnızca elektrik kesintisi sonucu yaşayacakları kaos, onları felç etmeye yetecektir.

Nükleer kış senaryosuna nazaran bomba infilakları ve çıkan yangınlar sonucu atmosfere yayılan toz ve is sonucunda güneş ışınları dünyaya ulaşamayacak ve yerkürenin soğumasına yol açacaktır. 20 yıl evvel tanınan olan bu görüş, ek ispatlar olmadığı için, günümüzde yalnızca bir teori olarak kalmıştır.

‘SAVAŞIN YAZGISINI BOĞAZLAR BELİRLER’

• Türkiye’nin bir NATO ülkesi olarak muhtemel bir nükleer savaşta yaşayacağı potansiyel riskler ne olur?

Türkiye, Rusya’nın birinci maksatlarından biridir. İncirlik üssündeki nükleer füzeleri havalanmadan vurabilmek ister. Ayrıyeten, ABD yahut Rusya büyük su yollarını (İstanbul ve Çanakkale boğazları) işlemez hale getirmek ister. Biliyorsunuz boğazlar 1. Dünya Savaşı’nın bahtını belirledi. Yeniden birebiri olacaktır.

• Peki Türkiye’nin nükleer teknoloji alanındaki stratejisi ne olmalı?

Türkiye nükleer güç yatırımlarına devam etmeli. Tıp ve ziraattaki teknikleri takip edip uygulamalı. Ayrıyeten, İncirlik üssündeki 90 kadar nükleer başlığı bir yolunu bulup defetmeli. Bir vakitler biz nükleer güç derken televizyonlarda uzunluk gösteren kelamda çevreci nükleer zıtları artık piyasada yoklar. Bu çakma çevreciler Akkuyu santrali yerine, gidip İncirlik üssünde uzunluk göstersinler.

• Nükleer gücün barışçıl kullanımı ile nükleer silahların varlığı ortasında nasıl bir istikrar kurulmalı?

Barışçıl kullanım yüzde 100, silahlı kullanım yüzde 0. İnsanoğlunun bu kozmosta varoluşunun bir manası olacaksa istikrar bu türlü olmalı. Kendi dünyalarını yaşanmaz hale getirip kendi eliyle yok olan bir medeniyet düşünülebilir mi?

• Nükleer teknolojinin siviller için olumlu tesirleri neler ve bu olumlu tesirler, potansiyel tehlikeleri gölgede bırakabilir mi?

İnsanlık faydasına o kadar hoş nükleer teknolojiler var ki bombadan bunları anlatmaya vakit kalmıyor. Burada yalnızca başlıklarını vereyim: Nükleer güç santrallerinde karbon salınmadan elektrik üretimi. Nükleer tıp: Kanser, kalp ve genetik hastalıkların teşhis ve tedavisi, aşı üretimi. Ziraat ve besin güvenliği: Hayvan hastalıkları teşhis ve tedavisi, hayvan ve tahılda böcek tehdidini tedbire. İçme suyu kaynaklarını müdafaa ve temizleme, yeraltı sularını keşfetme. Etraf ve okyanusların korunması. Geçen gün farklı bir uygulamaya rastladım. Afrika’da sadece boynuzu için kaçak avlanıp jenerasyonu tükenmekte olan gergedanları korumak için şöyle bir yol bulmuşlar: Gergedanların boynuzuna eser ölçüde radyoaktif izotop enjekte ediyorlarmış. Sonra da hudut kapılarına koydukları detektörlerle bunları Asya ve Amerika’ya kaçıranları yakalıyorlarmış.

• Bilimsel ihtilallerin insanlığa ziyan vermesinin önüne nasıl geçilir?

Geçilemez. Zira güzellik ve kötülük bilimsel keşfin özünde değil, kullananın başındadır. Bilim doğayı keşfetme gayretidir ve insanoğlu var hayli bu efor olacaktır. Bilim adamı yaptığı keşiflerin nerede kullanılacağını düşünmez. Oppenheimer da böyleydi. Onun gözünde fisyon tepkisi ile çalışan bir bomba yapabilmek bilimsel açıdan kusursuz bir sorundu. Hepsi bu. Tarihçiler General Groves’un bu yüzden onu seçtiğinde hemfikirler. Bomba yapmayı en çok isteyen kişi Oppenheimer idi.

‘İNSANOĞLU YOK ETME GÜCÜNÜ AŞTI’

• İnsanoğlunun yok etme gücünün hududu var mıdır, bilimde ahlaki eşik nedir?

İnsanoğlu şimdiden kendini yok etme gücünü aştı zati. Mesela Rusların Çar bombası 57 milyon ton dinamite muadil. Bu sayı, 2. Dünya Savaşı’nda kullanılmış olan toplam mühimmatın 10 katı. Maalesef bilimde etik bir davranış standardı koymak mümkün değil.

Bunun esas iki sebebi var: Birincisi, bilim artık laboratuvarda bilim adamının başında ampül yanarak olmuyor. Devletler yahut dev endüstriyel şirketler gerekli finans dayanağıyla bir takım oluşturuyor ve istedikleri teknolojiyi geliştirebiliyorlar. Yani, etik tasaları olmayan, askeri yahut kâr gayeli bir efor. Bilim adamının etik korkuları olması kimsenin umurunda değil.

İkincisi, bilim adamlığını seçen insanların yalnızca araştırmacı yeteneğine bakılıyor. Hasbelkader okuduğum o büyük üniversitelerde evliya derecesinde bilge hocaların yanı sıra, Nobel mükafatı alabilmek için her türlü hinliği yapacak tıynette hocalar gördüm. Bu sisteme bir de etik kriter koyduğunuzda çalışmıyor.

• Oppenheimer’ın atom bombasının üretiminden sonra “Şimdi ben mevt oldum, dünyaların yok edicisi” kelamlarını fizik ve etik açıdan nasıl yorumlarsınız?

Bu kelam Hindu kutsal kitaplarından Bagavat Gita’da geçiyormuş, Oppenheimer Sanskritçe öğrenmiş ve bu kitapları okuyabiliyormuş. Sinemada iki yerde geçiyor. (Birincisi bir seks sahnesi ve bu yüzden Hindistan’da protestolarla sinemanın yasaklanması istenmiş. Reklama bak! 60lı yıllardaki bir röportajında bu kelam sorulduğunda Oppenheimer şöyle açıklıyor: “Los Alamos çölünde birinci bomba testini yaptığımızda, orada bulunanların bir kısmı güldü, bir kısmı ağladı, çığlıklar attı. Hepimiz dünyanın bir daha eskisine dönemeyeceğini anlamıştık. Benim aklıma Bagavat Gita’daki o satırlar geldi. İlah Vişnu sultanı görevini yapmaya ikna etmek için çok kollu biçimine bürünüyor ve bu kelamları söylüyor.” Bence “Galiba bir halt ettik, boyumuzdan büyük işe giriştik,” demek istemiştir.

PORTRE

1948’de İstanbul’da doğdu. Mons Üniversitesi (Belçika) lisans ve Boğaziçi Üniversitesi yüksek lisans programından sonra Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nde (MIT) Nükleer Fizik alanında doktora yaptı. Yurtdışında Umman’da çalıştı. İTÜ, Yıldız Teknik Üniversitesi ve birçok vakıf üniversitesinde öğretim üyeliği yaptı. Fizik lisans eğitimi için yazdığı ve çeviri ettiği 10 kitabın yanı sıra, ‘Yüz kez ölen adam: Bilim tarihinden insan manzaraları’ kitabıyla Oppenheimer ile birlikte sinemada kısaca görünen öbür bilim adamlarının hayatlarını anlattı.